Binndi Pulaar

Hol mo fuɗɗi binndol walla hol no binndol fuɗɗorii? Hol to fuɗɗii e hol nde fuɗɗii? Jaabowol ɗee laaɓnde ene seerta fawaade e hol mo laaɓndi ɗa. E Egypt ɓooyma, daarti maɓɓe ene kabra wonnde ko gooto e allaaji maɓɓe biyeteeɗo Thoth (Sawti walla Jewti walla ko haɗi boom mbiyen Yeewti, ene janngiree no seerti) ko kanum fuɗɗi binndol.

E nder tooru (diine) Egypt ɓooyma. Yeewti, hono no noddirten mo, ko geno ñeenyal wonno. Ko kanko woni geno winndooɓe kadi toppitiiɗo dogde e maslahaaji hakkunde genooɓe. So tawii ko to bannge Mesopotami, daarti maɓɓe e yontaaji Sumeryankooɓe ene kabra ko geno maɓɓe biyeteeɗo Enlil fuɗɗi binndol kono so artii haa e yonta Assariyankooɓe e Babilonnaaɓe ngaal teddungal artata ko e juuɗe geno maɓɓe biyeteeɗo Nabu. Hono no Yeewti, geno Ejiptnaaɓe laamiɗo konngol, ñeenyal e mbinndiin o ni, genooɓe Mesopotaami ene takkantenoo kattanɗe waawde tagde rewnude e konngol genoyeewol. E nder daarti Islaam ko annabi Idriisa wiyaa fuɗɗi binndol. Ko kanko adii, e ndentaangal ko Allah tagi ko fof, huwtooraade kuɗol (karambol) ngam winndude; ko kanko fuɗɗi ganndal koode e hisaab.

Ko waawi wonde heen fu en njiyii, e faamamuyaaji mawɓe adinooɓe, binndol ko huunde genɗunde nde hay gooto waawa humpitaade sirruji mum so o wonaa geno walla cuɓaaɗo mum.

Ko Ejipt walla Mesopotaami?

E yonta men wittiyankooɓe e daartol binndiin ene ndukda e koye mum en e dow toɓɓe keewɗe, ko wayno hol ko foti wiyeede binndol? Mbele nate taweteeɗe e nder wimmballoje gila e yontaaji ɓooyma ene mbaawi jogoreede ko binndol sabu eɗen njannga ummoraade e majje no ɗiin yontaaji nguurduno. Mbele huunde wiyetee binndol ko so ɗum waawii firde miijo walla ko ma ɗum waawa firde helmere? Kono pooɗe-nduure ɓurɗo mawnude o woni ko e pooɗondiral koongu hakkunde Afrocentirist en wiyooɓe binndol fuɗɗii ko he Afrik (Egypt) e Orocentirist en wiyooɓe binndol fuɗɗii ko e Mesopotami sarii ɗoon fayde e nokkuuji goɗɗi ko woyno Egypt e Siin (Chine).

So ɗiin dukooji ndeƴƴii, wittiyankooɓe ene kawri wonnde binndol, hono no kala geɗal e pinal aade ni, fuɗɗorii ko e mbaydi fuuyndi ene yaha ene ɓeydoo ƴoƴde e ɓenndude haa waawi wontude binndol hono no nganndirɗe ɗum hannde ni.

Jiitanɗe keewɗe baɗaaɗe e nokkuuji keewɗi cariiɗi e nder aduna he ene kola wonnde neɗɗo ɓooyi huwtoraade maanditorɗe (maantorɗe) ngam wallitde hakkille mum e waawde reende(siftorde). Ɗeen maanditooje, e hono no jiitanaɗe ɗee kolliriri, ene mbaawi wonde nate walla jelooɗe. E jiyanɗe wiɗtiyankooɓe e ko yowtii e garwanɗe binndol, hayso tawi ɗeen maanditooji mbaawa noddireede binndol ne, ko he waylo-waylo majje binndol jibina.

Ɗeen maale-binndol, hono no wittiyankooɓe ɓee noddirta ɗum ni, joom mum en ene kuwtortonoo ɗum ɗo adan ɗo ngam haa mbaawa teskaade walla siftorde. Caggal ɗum neɗɗo waɗti huwtoraade nate ɗe ene maandina huunde walla miijo.

Wittiyankooɓe daartol mbinndiin ene ngaadori lelnirde hono ni taaɓe ƴellitogol binndol tuggude e garwanɗe mum ɗe ɓe noddirta ado-binndol haa yonta binndol-tigiyeejo.

Mbinndiin-nateyeejo :

Ko natel maandinoowal huunde(object/objet) walla joofannde walla miijo. Ngaal daawal ene feccoo e taƴanɗe ɗiɗi:

1. Maanditorɗe (mnemonic/mnémotechnique) ko kuwtoragal ngam maanditaade (siftorde) ;
2. Binndol-nateyeewol (pictographic/pictographique) ko binndol (glyph/glyphe) maandinoowol huunde walla joofannde ko wayno doggol (asko, laamuuji, laamɓe walla golwole)

Mbinndiin-gowlaali:

Ko mbinndiin mo maandeeji mum ñemtinta wowlaandu. Ɗum ene feccoo e pecce tati:

1. Helmereyankeejo (logography/logographie): maande heen fof ene toɗɗoo helmere no woonruno ko ɗum addani mbinndiin o noddireede “Helmereyankeejo”
2. Hijjanndeyankeejo (syllabic/syllabique) : ko mo maande mum ene toɗɗoo hijjannde timmunde;
3. Alkuleyankeejo (Alphbetic/alphabétique): Ko mbinndiin mo maande heen fof ene ñemtina hito (yeru: b, ɗ, h, ko hitooji tan).

So en tuugniima he wiɗtooji daartiyankooɓe mbinndiin, binndi (walla mbiyen maandinooje) ɓurɗi ɓooyde ko Hieroglyphs mo Ejipt e Cuniform mo summeryankeeɓe(Iraak). Ɗiɗi ɗii kala ene koddiree puɗɗima huwtoreede, ko jaasi fof, gila 3500 KJI (ko adii jibineede Isaa).