Binndi Pulaar

Aadee he ƴellitagol Pinal e Ganndal

Sabu men finde tan kawruɗen he yonta mbaylaandi e karallaagal mum toowngal kanum e pine mum ƴellitiide saabii, eɗen njejjita laaɓndaade koye men hol jolɗe ɗe aadee taƴi haa waawi yettaade ɗo o woni hannde ɗoo to bannge pinal e neɗɗaagal. Kono so en ndurnii miijooji men hayso ko seeɗa tan, maa en njiy wonnde neɗɗo, nde o ari he dow leydi ndee hay-huunde o addoraani. Ko o foppoldu ɓoldu, hay ko o suurdi terɗe makko ko kanko faggitanii ɗum hoore makko.

So en ƴeewi neɗɗo gila nde alaano hay kaddungal ko waɗtii, o alaa suudu ɗo o waali. Ngam ɗuwaade henndu,toɓo, nguleeki walla jaangol, o jookotonoo ko he gogorleeje, cutteeje walla wimmballooje, haa o waawi mahde hannde ɗee kuɓeeje togaa-togi ŋellitiiɗe; so en miijiima nguurndam aade gila ko o egga-hoɗa, kala ɗo o ummanii ko koyɗe makko o yahrata, haa nde o waɗti nehde daabeeje omo waɗɗoo, o waɗti feewnude werlaaji deegooji he dow kalluuji ɗaatɗi, o reftini heen kadi fentude laaɗe diwooje ene mbeeya he dow kammu. Ɗuum e geɗe keewɗe mbaylaandi e karalleje kese ɗe nganndu ɗen hannde ɗee, ene addana en teskaade e faamde wonnde neɗɗo waɗii taaɓal mawngal fayde he powle mbayliigu e ɓamtaare. Ko hono noon ne kadi o waɗiri taaɓal mawngal to bannge ƴellitgol neɗɗaagu, pinal e karallaagal yuɓɓo renndo e faggudu.

  Hol ko Woni Neɗɗo?

 Fayndaare men he ndee ɗoo winndannde wona winndude daartol iwdi aade. Ndeke noon en naatataa e dukooji jooma gande en, he ko feewti e iwdi neɗɗo, walla jeddondire maɓɓe e yalli aade ko “Tagaande” ne, walla ko “Wakliinde”. Fayndaare men ko mijtaade e ƴellitogol pinal aade; holko addani neɗɗo waawde ƴellitde ɗe pine ŋelitiide de hay togoore wootere e ganndaaɗe ɗee waawa gaynude heen ko ɓuri weeɓde. Hol ballal men heen hanki, hol darnde men heen hannde, hol ko foti wonde darnde men heen janngo? Kono en mbaawata jaabaade yoga e ɗee laaɓnde tawa en nokkaani jooɓngol e pooye wiɗtiyankooɓe, ɓe jiitanɗe mum en ene laatono en fitirlla ka eɗen njeynooro e nde yolnde niɓɓere ko adii nde caafal naange feerata e wiiwo men. Hayso daartiyankooɓe hannde ene njiɗa tuggirde daartol gila e duuɓi cappande nay (40) miliyon jawtudi ne, enen ma en ponndu ko’e men tan e yonta mo ko mbi’eten neɗɗo koo goodaangal mum ene laabti e nder daartol.

E sifaa daɓɓo, eɗen mbaawi wiyde neɗɗo ko tagoore waawnde waylude taariindi mum; waawnde tagtaade huunde e ngonka hawruka e kaajojinɗe mum. Neɗɗo ko huunde waawnde diisnondirde e hono mum ngam kumtondiral haajuji; neɗɗo ko huunde waawnde yantondirde e hono mum ɓe towa ko gooto e maɓɓe tan hatantaa gasnude.

Sikke alaa, yoga e guurɗe-ɓosooje ene njogii ñeeñale e karallaagal waɗɗe yoga e geɗe ɗe aadee waɗata, ɗe ene kollira e mum en ƴoƴre. So en ƴettii hen yeruuji seeɗa, ma en njii ko wayno korndolli,ene jeyaa e ko ɓuri famɗude e guurɗe-ɓosooje, kono ene nganndi yantondirde, ngollidoo e rusngo gabbe e saanga demminaare, lemmina ɗum en haa dabbunde. Ko hono noon ne, ñaaki ene nganndi ƴettude piindi mbaɗta ɗum limmbam(njumri),kono ko karallaagal majji he yuɓɓo renndo ɓuri haawnaade. Denndaangal guurɗe-ɓosooje ko waandu ɓuri ɓadaade neɗɗo, gila e mbaydi mum haa e karallaagal e ñeeñal, kono hay entaaɗo aadee ɓuri ndinkaaru ƴoƴre. Ɗum wadi kala ɗo ngarɗen he gollal aadeyankeewal, gila e ɓurngal heen ɗaŋkiɗde haa e ɓurngal harolliɗde, ma en taw heen jeloode makko hakkilantaagu nde ene addana en waawde wiyde, wonndude e pellital, ɗum ko gollal aadee.

Ɗum ene adda en e toɓɓere woɗnde,woni ngootaagu aade. Eɗen ngandi he nder denndaangal daartol aade, yimɓe ceeraani e yawondirde e koye mum en,jaggondirde e koye mum en ɓurɓe e ɓuraaɓe, toowɓe e lesɗuɓe, kono wiɗtooji hannde ene laaɓtini wonnde aadeeɓe, foti ko ɓe sooyɗuɓe, naawɗuɓe, raneeɓe walla ɓaleebe fof njiidi iwdi kadi poti e neɗɗankaaku. Foti ko yiyannde wiynde neɗɗo ko Aadamayanke”Tagaande” walla ko homo sapiens (neɗɗo gannduɗo ene anndi) “Wakliinde”, heen wootere heen kala ene qirlii yimɓe kala ndenndi iwdi. Aadeeɓe ceerti tan ko e ƴellitogol mum en renndoyankeewol, ngol jibini ɗum ko ɓamtogol pine e aadaadji keewɗi ceertuɗi, ɗi kam e koye mum en newneende jibineegol mum en fawaaki e ɓurondiral yimɓe to bannge loowdi mum neddaagu, kono fawii tan ko e tabisaha (aksidaa) periiɗo, e ko taariindi joom mum en newni baawgol mum wonde. Ndeke caggal nde paamɗen wonde neɗɗo ko tagooree walla huunde wooteere, ene sella kuwtoroɗen konngol pinal aadeeɓe, hayso eɗen nganndi ngaal pinal ene feññinira hoyre mum e mbaydiiji keewɗi ceertuɗi fawaade e fina-tawaaji renndooji, e goowaaɗi joom mum en.

Garwande Aade

E aada, daartiyankooɓe ene pecca yontaaji daartol e yontaaji ɗiɗi:  “Yonta Daartol” ko mo daarti mum pawii he dow baɗe binndaaɗe  ɗe jaŋtawol mum en ene tuugnii he duttorɗe maantiniiɗe, foti ko binndi walla jaatiiji dariiɗi . Yonta goɗɗo oo ɓe inniri ɗum ko “Ado-daartol” nde wonnoo tawi oon tuma binndol woodaano.Ko jaŋtetee heen koo, ko ɓuri heewde, ko daari tan ɗi nanndaani te goonɗugol mum wiɗtotaako. Kono ƴellitagol hannde gannde ɗe lowe mum en he nder wiɗto ko yuurnaade garwande aade, ko wayno nayeejewal (archeologie), neɗɗoyeewal (atnthroplogie), e lareleydiyeewal (Geologie), ene saaftana en leewlewal e duttanɗe daartol aade ɓurde ɓooyde.

Hayso wiɗtooji ɗii ene keddii lommbude pate niɓɓe ne, humpito jogaango iwrude e jiitande ɗiin wiɗtooji ene walla en wawde diidde natal,ngal ene newnana en faamde garwanɗe ƴellitogol aade, reftaade e teppe mum, ummaade gila to ngonka mum gaadanteenjo haa yettii e ngonka moderna hannde ka gannduɗen kaa.

Neɗɗo, hono no nganndirden ɗum ni, tagoore walla huunde yahooree he dow koyɗe mum ɗiɗi,fortiinde, nde juuɗe mum ɗiɗi ko bellitiiɗe, e hono no ɗiinn wiɗtooji kabriri, ko wuuri e dow leydi ene wona hannde duuɓi milyonji ɗiɗi. Widtiyankooɓe bee ene kawri kadi,tuugnaade e jitanɗe baɗaaɗe he nder ɗeeɗoon lowe,nehaande neɗɗo, ɗo mbootu makko adii daaseede ko he duunde Afrik. Ko e bannge fuɗnaange e worgo Afrik gummbe (goloŋloŋe neɗɗo) ɓurɗe ɓooyde njiitaa. Ko ummaade he Afrik yimɓe carorii naatoyi jookli keddiɗi ɗii, ko wayno Orop e Asii, caggal mum Amerik.

Raddo, Wooco e Ɓoggo

Ko ɓuri juutde he daartol, neɗɗo wuurnoo tan ko e raddude poñkon (kullon) e ɓoggude ɓesnooje walla woocde haako ene ñaama. Kaɓirgal makko he ngaan saanga ene waawi wonde lekɗal, ƴiyal walla haayre, kono ko cakkitiingal ngal ɓuri heen lollude, nde tawno gadane ɗee ngonaa duumotooɗe iraade he nder leydi. Kaɓirɗe kaaƴe  ɗe neɗɗo huwtortonoo gila e tumaaji garwaniiji batteeji mum en ene njiytee he wertaango yaajngo ummaade Afrik rewri Asii haa yetti Orop. Daartiyankooɓe ɓee ene kuwtortonoo ɗum no jeloode dumunna he nder daartol ni, ko wayno wiyde: “Dumunna kaaƴe-nayeejo”, walla “dumunna kaaƴe-keso”, hayso tawii won e pelle wiɗtiyankooɓe ene njeertina gaa huwtoraade ɗiin konngi ngam e ɓe njogitii wonnde ngool kuwtorogol ene waawi duñde he puural.

  Ɗo adan ɗoo, kanko neɗɗo, omo sehatnoo ɗeen kaaƴe hono no ɓoolde ni omo faɗɗira ɗum raddaande makko, kono nde juutnoo karallaagal makko e ñeeñal makko mawni heen, sehngo ngoo ɓeydii ɗaatde, mbeleendi ndii ɓeydii sarfude, ceeɓeendi ɓeydii seeɓdee e waawde yuwde. O waɗti sehde heen kaɓirɗe bayɗe hono laɓi ni walla denngere e kaɓirɗe keewɗe tawo ko ballooje mo e waawde raddude nguura makko kam e haɓtoraade e danndoraade tanaaji keewɗi taariɗimo he nguurndam ñalnde kala. Ko hono noon ne kadi o waɗti sehde ngenndikaawon kon o hatojinno he nguurndam makko tuma nde o jokki waɗde taaɓanɗe fayde he powle ƴellitaare.

  Ɗo adan ɗoo hayso yimɓe ene mbaɗatnoo tuddule ne, ngonaano ñiiɓɓe he koɗanɗe. Nde tawnoo neɗɗo ko gabbotonooɗo nguura mum te koka ɓosoowa ka ñiiɓaani. Foti ko teewuuji barooɗe ɗe o raddatnoo ɗee walla ko potte e ɓesnooje ɗe o ɓoggatnoo ɗee, gootel heen kala fawii ko he dumunna keeriiɗo he nder hitaande.

  Nguurndam aadee woɗɗondiraano, he mbaydiiji keewɗi,  he nguurndam barogel. Nde tawno ko he majje o jiirondiratnoo kala ko ladde ndee yeɗiɓe. Ko he majji o raddantnoo nguura makko, so o welsindiima o wona coŋngam majje. Hoɗorde makko arwaniire ko he gogorleeje, cutteeje walla wimmballooj hono no jiitanɗe keewɗe teeŋtiniri ɗum ni. Neɗɗo wuurdnoo ko hono no barogel nii he nder barooɗe.

Neɗɗo ko Barogel kono Wonaa Hono no Kala Barogel ni

Hono no njiyruɗen ɗum ni, neɗɗo, e peeñdi mum woɗɗondiraani e mumteewon gila e mbaydji haa loowdiiji maɓɓe. Sabu no denndaangal guurɗe-ɓosooje, neɗɗo ne ene hatojini  he ñaamdu e yardu ngam waawa wuurde. Te sinno neɗɗo ene jokkunoo wuurdude hono no o wuurdunoo he garwanɗe makko nii, wonde gabbotooɗo nguura makko, hono no poñɗi ladde ɗii mbay nii, ene gasatnoo tawa o momtiima he goodal no yoga e barooɗe ladde nattuɗe woodde ɗee nii. Ko adii fof ko ngam ñaaygol ɗuumingol puɗe ɗe o wuurnoo he mum en ɗee, battande mum en, alaa- e -sago, wonatnoo ko laggude. Ɗuum ene waawnoo saabaade momtaare makko sabu makko waasde waawde wurde gaa-gaa maajje. Refti heen kadi, ɗiin ngaluuji sewlo (les resources naturelles) o fooɗondiratnoo ɗum e mum en ko e barooɗe goɗɗde, ɗe ko heewi e mum en o alaa hono dokke mum en sewlankooje ɗe ngaaɓdi (form) mum en jaalɗini he mem en.

 Yeru: Semmbe e yaawre tak-takri, walla cewngu; gubbaali e ñiiƴe  piyoori, ko huunde e yeruuji kollirooji wonde neddo ɓolo-ɓollollo waawataano daɗndude hoyre mum e nder ɗeen barooɗe ɗe o jiirondiratno ngeɗuuji ladde so tawno o alaano loowdi keeriindi ndi ɗeen barooɗe kanum en ene ŋakkiraa. Ndeka noon neɗɗo waawaano wuurde,yenña haa hebbina ɗaŋre ngawe (leydi) kala so wonaano tago heeriingo ngo Allah waɗi he makko, walla mbiyen dokke sewloyankeeje ɗe o feccaa.

Loowdi e Semmbeeji Keeronaaɗi Aadee

En kaaliino dow too wonnde yoga he dokke e semmbeeji ɗi neɗɗo jogii ene tawee kadi he guurɗe-ɓosooje goɗɗe ɗee. Kono ko aadee tan tawatee ene renndini ɗiiɗoo semmbeeji kala, wonde tagoore hakkolinnde, soñcunde, nde terde mum ko bellitaade. Rentude ɗiiɗoo semmbeeji he neɗɗo addaniimo waawde tafde renndo, huɓindaade ganndal e ƴellitde karallaagal, kam e jaaɓnude sewlo haa ɗowtoo muuyaande makko walla o maha ɗum he mbaydi yahdundi e soklaaji makko nguurndam.

Hakkille

Ngaandi neɗɗo ko tergal jiibingal jogingal golle keewde he nguurndam neɗɗo kono mahateeri mayri e ngaandiji baroode( mammal) keddiiɗe ɗee fof nanndi. Woni tan ko ngaandi aadee ene sowo laabi tati ngaandi kala mbaroodi ndi o foti ɓanndu. Ene eyɓinee wonnde ngaandi neɗɗo ene waɗi hakke 50-100 milyaar neurons.

Mbele haa mbaasen yaltude lower men, eden mbaawi sifaade tati e golle ɗe ngaandi waɗata.

1. Runngaade (reende, teskaade, huñaade), neurons-ji nehaaɗi ngam ɗee ɗoo golle ene ngaddana joom mum waawde mooftude wakkaar mo anndi e ko o meeɗno tinde, walla mo o meeɗno yiyde, ekn. Ko kaan mbaawka wiyateeka runngaade addanta neɗɗo huñaade qur’aan, waawde asko e siftorde ko o meeɗnoo tinndaneede;heɓtinde laawol ngol o meeɗnoo rewde.
2. Hiñngo (Anaalis walla qiyaas) ko gollal ngal ene addana joom mum waawde yerondirde wakkaaruuji, o yaltina heen ñaawoore makko; dañde yiyannde e kabaruuji ɗiɗi ceertudi. Ko jogaade kaan mbaawka addani neɗɗo waawde seerndude ko boni e ko moƴƴi e waawde ñaawde goonga e fenaande; anndude so goo e didi ndentii wonata ko tati.
3. Tagngo (fuɗɗude goodal huunde), ko gollal ngal ko neɗɗo tan waawi waɗde e nder denndaangal guurɗe-bosooje, ɗoon  ɗo ɗiɗi gadane ɗee omo renndi heen e guurɗe-ɓosooje goɗɗe.

Mbaawka tataɓa kaa, hono no njiyruɗen ɗum ni, addani neɗɗo waawde tafde kabirɗe ɗe  o huwtortonoo ngam raddude,e danndoraade, walla kuwtorɗe ko wayno payane e ngendikaawon ngoɗkon kon o huwtortonoo ngam ñawndude haajuuji makko guurndam keewdi cerrtudi walla  cuɗaaje ɗe o sinkortonoo.

Wellitaare Terɗe

Hayso hakkille neɗɗo ene rokki ɗum kattanɗe tagngo ne, ɗeen dokke mbaawaano jaalaade he makko so wonaano tago makko heeringo wonde mo bellitaaɗo terɗe. So wonaa waandu, hay gootel e guurɗe-ɓosooje waawa tamde huunde e junngo mum so wonaa neɗɗo. So en yeewi gertogal ma en njii waawa suutude hay huunde ko wona ko hoggo mum waawi sikaade; ko noon ne ñiiwa waawa ƴettude kala ko waawaa fiilde hoggo mum. No gertogal waawra taƴde catal he dow lekki nii, ko noon woni no ñiiwa waawraa hoccude mesalal e dow leydi. Haalobe pulaar ene mbiya: “Ɗo ɓinngel mbeewa sorata ɗoo ngelooba ene ndaara ɗoon kono endataa.” Kono e ɓe mbiya kadi: “Ɗo ngelooba durata e dow cate lekɗe ɗoo mbewa ene yiɗi ɗoon kono heɓataa.” Ndeke so en ƴeewi ɗee ɗoo guurɗe kala, gootel heen fof haysinno ene joginoo hakkille mo neɗɗo jogii oo ne, ɓaawo tan terɗe mum ɗee ko hono nii tepporii waawataano ƴellitde fecciram-gollaagu. Neɗɗo noon ene daɗi e ndeen ŋakkeende sabu mum jogaade terde bellitiɗe. Omo waawi daraade he dow koyɗe makko ɗiɗi tawa omo ñiiɓi,juude makko ene mbaawi hofaade e fortaade;cammeeje juude makko ene mbaawi tamde e tamtude;omo waawi jooɗaade juuɗe makko ene ngolloo taw omo ñiibi; omo waawi ƴettude huunde dow o joddina ɗum les; omo waawi suutude huunde ummoraade les o ƴeeŋna ɗum dow. Ko ndeen wellitaare terde addani neddo waawde waɗde yoga e golle ɗe gootel e mum en fof ko leñol gootol tan he nder baroode ɓuri heeroraade ɗum, ko wayno diwde, sorde, ŋabbude, laadde,e lummbaade. Ko sabu neddo waawde hofde pedeeli mum addani ɗum waawde tamde wooroŋŋe ene rema, jammbere ene soppa, walla serem ene seha. Ko sabu neɗɗo waawde hofde feɗeendu mum wooturu tawa keddiiɗi dii ene portii walla mbeñdi muum, addani ɗum waawde fiɓde e fiɓtude, moorde  e sañcudede; ɓittude kudol e hakkunde peɗeeli mum ene winnda, ene nata, walla haade ko hannde yonta ordinatoor (ñigal) e internet, mbiyen ene huwtoroo alluwal kelme ngam tappude.

Soñceende

Jogaade hakkille e terɗe bellitiide newnanaani neɗɗo ƴellitaade kanum e hoore mum tan e teelal, kono rokkii-mo mbaawka ƴellitaade he dental. Mahngo terde makko adanngo mo wellitaare waɗi kala ko o waawi gollude e teelal so ɓurii doole makko omo waawi renndude e neɗɗo walla yimɓe hono makko en ɓe mbaɗa ɗum. Yeru, neɗɗo gooto ene waawi yahde dunndu soppoya lekɗe e bilmbi, o ɓola baaji o adda, o hesoya huɗo, so o artii o hunndana hoyre makko tiba, kono kanko tan gooto o waawa fawande hoore makko tibakaa, alaa-e-sago ko ma o daña ballal ummoraade he yimɓe woɗɓe hono makko en mballamo towde tibakaa ndeka waawa fawaade. Ɗuum noon waawata gasde tan ko he diisnondiral hakkunde makko e maɓɓe e ittondiral kumpa,ɗuum kanum ne waawi wonde ko so tawil e ɓe njogi feewre walla laawol peeññinirngol mijooji maɓɓe. Ko ngool laawol mbiyeten soñceende walla haala. Ko doggol hitooji haa wona wowlaandu ndu joom mum en ene paama ko fayndaa heen.

Yeñde e Resaade ngam Tabitde

Kala gootel e guurɗe-ɓosooje ene jogii keeriiɗe mum fotde e no tago mbaydi mum en rokkiri ɗum en. Ɗee heen ko jahooje e dow koyɗe mum en ɗiɗi walla nay, ɗee heen ko diwooje e ne mbeeyra bibje mum en; ɗeya ko laadooje, godde heen ko dasotooɗe he dow deedi mum en. Kono kamnje fof e joogaade, gootel heen kala e keeriide mum ne, ittaani e ɗe ndenndi e ko’e majje ɗiiɗoo loowdiiji: E mbaydi majje wonde guurɗe-ɓosooje, hono no mbiynoɗen ni, eɗe katojini e ñaamdu e yardu ngam haɗe mbaawa wuurde. Ɗoon ɗo nguurndam hay barogel gootel waawa duumaade haa cay, ngam loowdi mum wonde huunde waatoore(maayoore, firtotoonde), keddagol leñol maggel ko duumii aamnotoo tan ko he yeeñtinde ngel hoore maggel rewrude e laawol ɓesnude (jibinde walla ɓoccinde) e fagganaade  bookoƴon majje nguura haa mbaawa raddande  ko’e mum en walla faggitanaade koye mum en. Daɗndude ɗum en e kala bone mo ene waawi telbinde nguurndam mum en honoo no kañum hoore mum daɗndortoo he ɗuum ngam hisnude hoore mum ni.

Neɗɗo ene renndi e muumanteeje, e ɗeeɗoo gede tati ɗe njaŋti ɗen dow ɗoo ɗee  kala hono no o renndiri e majje geɗe keewɗe ɗe jaŋtawol mum en ɗoo soklaani.

Tabitde, en njiyii,ko hammu kala guurɗe.

---

Janngude Pulaar Walla Janngude he Pulaar

Ummaade e sappannde 70 ɓere, haa e sappande 90 ɓere , nde mawɓe men (ngaan saanga sagataaɓe lenyol ngol) puɗɗii eeraango mum en fayde e ɓamtaare pulaar walla no ɓe noddiratnoo ɗum ni, jaŋde pulaar, ɓe ndanyii heen caɗeele mawɗe waawnoode famminde noddetenooɓe ɓee, ko ɓe noddatnoo ɗum en e mum koo. Nde tawnoo noddaandu nduu wonnoo, e ngaan saanga, ko “ngaree njanngen pulaar” wonaa “ngaree njanngen he pulaar”. Ko aldaa e bettere, jaabowol ko gooto… [ Jokku Taro]