Ngootaagu Fulɓe he limtagol (recensement) Senegaal feññinii en ngalaa gardiiɗo.

He jonte jawtuɗe ɗee toɓɓere nde Fulɓe Senegaalnaaɓe ɓurnoo waawde dukde he nder layti renndo (reseau sociaux) he ko no Fulɓe pecciraa, mbaɗaa ƴele hono leñɗi keewɗi ceertuɗi ni he nder Senegaal. Nde kaayitol eɓɓo laaɓnde jogorɗe laaɓndoyeede to limtogol ngol yalti yimɓe ɓee njiyi ɗum ndee, ɗum jibinii mettere fantunde he nder leñol he.

Yimɓe heewɓe ndarii e hirjinde ɓiyɓe leñol ngol yoo calo fecceede e sareede, nde tawnoo alaa ko waawi faameede he ndee ɗoo feere so wonaa ko miijiɓe ɗum ndee, fayndaare mum en ko ustude leñol Fulɓe e held edoole mum en.

So goonga tan, leñol Fulɓe ɓooyii fecceede he nder Senegaal, ɓee ko Peuls en, ɓeya ko Toucouleur en, woɗɓe nii ko innde hinnde mum en tan noddirtee woni Lawɓe. Ko noon waynoo gila e laamu koloñaal. Hol ko wonno sabaabu ɗuum, mbele ko sabu tuubaakooɓe ɓee waasnoode faamde Fulɓe ko leñol gootol, jooma en kinɗe keewɗe, kadi ene waɗi e mum en Fulɓe saarankooɓe e dowriŋkooɓe, kono ene njogitii koye mum en ko leñol gootol sabu kaalata ko ɗemngal gootal? Walla hono no yaltiri he nder binndanɗe maɓɓe keewɗe, e ɓe njiɗnoo seerndude leñol Fulɓe sabu ɓe teskiima ngootaagu mum en e nanondiral mum en ene waawi faddaade koonogol maɓɓe he nder Senegaal he keeriindi, Afrik he kuuɓal? Kala ko waawnoo heen wonde ne, caggal nde Senegaal heɓti ndimaagu mum dawrugol, waɗti fewjande hoore mum ɗuum ene fotnoo waylaade. Teeŋti nde Fulɓe, sabu keewal mum en he nder Senegaal e jaɓde ɗum en janngud, ene tawee he nder kala gollorɗe laamu ngu. So ɗum majjere walla so ɗum teyaaɗe wonnoo, ɓeen Fulɓe ene potnoo daraade e no ɗuum wayliraa gila ko ɓooyi. Kono eɗen nganndi won e hareeji wonaa neɗɗo gooto tan waawi haɓeede ɗum, ko maa wonnda e dental.

Fedde Ɓamtoore Pulaar Senegaal e hirjino fayde he ngootaagu Fulɓe

Fedde Ɓamtoore Pulaar Senegaal (Association Pour la Renaissance du Pulaar) gila nde tafaa tuma nde Senegaal woni he weetndooga mum jeytaare, kuccam mum wonnoo ko ɓamtude ɗemngal Pulaar e pinal Fulɓe he nder Senegaal, rewrude he noddude fayde he ngootaagu Fulɓe Senegaal he kala ɗo ɓe mbaawi jeyeede he nder wertaango leydi Senegaal. Kono ko tuggude he sappannde 80ɓere teemedannde sakkitiinde ndee, haa yetti e kiɓɓugol ujunannde ɗiɗimere ndee golle mayre ɓurnoo teskinde e anndeede he nder leñol he. He oon tuma ɓe ndaraniima no ɗemngal Pulaar janngiraa, ɓe udditi duɗe he nder wertaango leydi Senegaal hee kala; ɓe pinndini yimɓe e faamde nafoore janngude ɗemngal mum. Ene jeyaa e ko ɓuri teskinde kadi e golle maɓɓe, ko wonnde yoo Fulɓe ɓeydo faamde ko leñol gootol, caloo peccooru inɗe e kinɗe, pooɗanoo dental. Ngoon eeraango, e ɗiin kirjinaali, ene waawi wiyeede ko kanum jibini famamuya keso dañaaɗo o, wonnde Fulɓe ko leñol gootol, ɗemngal gootal, haysinno kamɓe he nder maɓɓe e ɓe luurandiratnoo mbele ngool leñol foti wiyeede ko Fulɓe walla ko Haalpulaar’en?

Hay haame noon, ndeen fedde e faayiida mo nde fuɗɗinoo dañde he wallude leñol ngol yiytondirde e hoore mum kadi e sippiraneede jojjanɗe maggol; haɓanaade ɓamtaare ɗemngal ngal e tabitinde ngal, ɗo sakket ɗoo nde wonti ko fedde heedi-heedaaji e lanndaaji tawi alaa ko saabi ɗuum so wonaa koongu e yiɗde ardaade. Ko nde haɓotonoo koo, woni ittude peccooru, kinɗe e diiwaanuuji walla hakkunde Fulɓe aynaaɓe e saarankooɓe, ko nguun ceeriigu waɗtindii jaalaade he mayre ha fusi nde, haa nde wonti fehre meere nde alaa lekki. So Fedde Ɓamtoore Pulaar wonnoo ko ñawɗo jiimaaɗo Tabital Pulaaku ari jokkiti ɗum, hayso tawii ndeen dee sooyna noo e mum ko mbele tabitina ngootaagu Fulɓe he nder Adunaaru he kala semmbina ɗum en.

Ko alaa Hoore yahata, Kono Koye Sappo ne kay ne Njahata.

He nder oo wuuku-waaka e woysaayoo mo limtagol yimɓe Senegaal jibini, ene feeñi heen wonnde Fulɓe Senegaal ngalaa dental walla kam mbiyen ngalaa gardiiɗo. Nde tawnoo en njiyii gooto fof hollirii mette mum e no ɗum waɗiraa ni, kadi gooto kala ene jaɓi leñol ngol ene foti daraade saloo ɗum haa yoora yoorda e laalogal. Kono en njiyaani hay fedde wootere walla neɗɗo gooto mo leñol ngol joofii, wiy ko o potɗen umminde yaha soccondiroyee e nguu fiyaaku he innde leñol ngol kala, haa ndee fenaande ittee goonga lomtine ɗoon. Tee ne dee he nder Senegaal, wonaa pelle biyooje ko ɓamtaare ɗemngal, pinal e tabitinde hurum leñol Fulɓe ummini ɗum ŋakkaɗen, wona yimɓe ne kay ɓoorniiɓe wutte ko kanum en ngoni mawɓe leñol Fulɓe ɗawa ɗen. Ko goonga ne kay nde gulaali ɗii keewi ndee, yimɓe ɓee kolliti mettere mum he nder layti renndooji he, won ɓoorniiɓe paɗe mum en njehi to ñiiɓirde yuɓɓo halfinaango limtogol ngoo, ANSD, ngam hujjondiroyde e mum en, tawi nii wonaa leñol ngol nuli ɗum en, kadi tawi yahɓe toon ɓee fof, hay gooto heen tintondiraani e goɗɗo o; ɓe ɓamdaani e feere walla ɓe diisnondira he dawro (strategie). Maa ɗeɓaa wiyde ni gooto heen kala nawi ɗum toon ko haa daña no fiytorii becce, wonnde kanum haɗi ɗum ɗoo wonde. Hayso tawii enen kam en njiɗaa yiyrude ɗum noon, nde tawno yimɓe pelle pinal, dawrugol, sanɗaaɓe Fulɓe walla jaayndiyankooɓe yahɓe toon ɓee kala ko heɓtinaaɓe he ɓooyde dukde e haɓaade he ko wayni. Kono noon Haalpulaar en mbiy: “Ko alaa hoore yahataa, kono koye sappo kadi mbaawaa yahde nde tawnoo wootere heen kala fooɗirta ko bannge mum.”

Ko goonga leñol mawngol bayngol hono no Fulɓe nii, haysinno ko he nder Senegaal tan, wiyde ene dañana ɗum en fedde wootere renndinnde ɗum en kanum en fof, walla neɗɗo gooto kaaloowo he innde mum en kanum en fof, hono no Lebu en nii, so en ndokkii yeru, wonaa ko waawi laataade. Lebu en ko leñel tokkosel so a yerondirii ɗum en e Fulɓe, kamɓe ko ɓe seeɗa kadi ɓe njaajaani, ko leeɗe tan ɓe njogii he nder diiwal kapweer (Ndakaaru haa Tinngeej), ɗuum waɗi e ɓe mbaawi rentude ɓe tafa njuɓɓudi ɓe cuɓoo arɗo maɓɓe, kamɓe kala ɓe keddoo caggal mum. Fulɓe noon, he nder Senegaal njogii heen ko leyɗeele. Sabu Fuuta Tooro ko leydi, Ɓunndu ko leydi, Fuladu ko leydi Jolof ko leydi,Ñooro di Rip (Siin e Saalum) ɗum fof, ngootiri heen fof haysinno hannde ko diiwal tan he nder Senegaal ne, hanki ko leydi wonnoo ene waɗi diiwe mum e njuɓɓudi mum; laamɓe mum en, jaagorɗe e arɗooɓe mum en. Seernabaaɓe e hoohooɓe mum en. Wiyde ene renndina ɗum ɗoo fof he tamannde wootere wonaa ko weeɓata.

Ɗuum fof e wayde noon, fedde waynde no Fedde Ɓamtoore Pulaar-Tabital Pulaagu, sabu kanum tan woni fedde Fulɓe Senegaal fof, hayso wonaa Fulɓe ɓee fof nootii e mayre, waawde ko way nii so waɗii, ko haaju leñol ngol kala, nde nodda denndaangal pelle, dente, annduɓe kam e kala yimɓe heɓtinaaɓe he daranaade nafoore leñol ngol ɓe njooɗadoo ɓe njeewta ɓe ɓamda he dow feere wootere, tawa wonaa wiyee maayo waɗii ndiyam tan gooto fof wiya heen puñcaŋ anndaa ko noodi tawata toon, anndaa ko he yiriinde saamata.

Anndude ko woni doole men e huutoraade ɗum.

Fulɓe Senegaal hayso en ngalaa dental gootal ne, eɗen njogii dente keewɗe, kadi won e majje ko keewɗe semmbe, ɗe so kuwtoraama ene mbaawi waylande leñol ngol ko heewi.

Eɗen njogii seernaaɓe, halifaaɓe diine ɓe ndokkuɗen geɗal kurmiɗen, kono kadi ɓe laamu leydi Senegaal nguu hurmorii , sabu mum anndude ɗo pawɗen seernaɓe men. Yeru, galle Seyku Umar al-Fuutiyyu (Ceerno Basiir e Ceerno Madaani), dental men Mbuur e Gunaas, ko wayno ɓeen ene heewi diiwe Fulɓe ɗe limtuɗen dow ɗee, arɗooɓe men e mawɓe aada en, tuugnaade e no peccirnoɗen geɗe renndooji men hanki, gooto heen kala ko keɗanaaɗo nananteeɗo. Ko hono noon pelle men pine e renndoyankeeje; pelle sanɗaaɓe ko wayno MEEF walla pelle jaayndiyankooɓe Fulɓe. Ɗum fof ko semmbe leñol ngol, doole baawɗe huwtoreede he won fiyakuuji.

Ko ɗuum waɗi e yiyannde hoore am, Hooreejo men Dr. Fari Silat Kah, he darnde mum wonde mawɗo fedde Fulɓe Senegaal, ko adii nde omo ɓoorno paɗe makko omo yaha he ɗee koyɗe kanko tan walla kanko e huunde e terɗe ARP-TP, omo fotnoo jokkondirde e mawɓe leñol ngol heddiiɓe ɓee o diisnondira e mum en heen. Ɗuum woni khalifaaɓe men, arɗooɓe men, mawɓe pelle Fulɓe ganndaaɗe he nder Senegaal ɗee e annduɓe leñol ngol e jaayndiyankooɓe men. Mi wiyaani noon dawriyankooɓe, ɓeen ene njogii ɗo tijjaa, kono won ɗo eɓe noddee ɓe pergitat en tan, kono ɓe mballataa. Ene jogii ɗo tiiɗi ɗo ɓe mbaawi heedde noon so ɓe njaɓi.

Ɓataake mo o nawi toon ene waɗi siifannde makko kanko tan gooto o, so Ceerno Basiiru, Ceerno Madaani, Ceerno Ahmad Tijjan Bah, Ceerno Seykh Tijani Baro, arɗooɓe men mawɓe, e gooto kala e mawɓe pelle Fulɓe Senegaal, ko wayno Goodal, Kisal Deeyirde Senegaal, ekn., ɓeydiino heen siifannde mum eɗen ɗaminii ɗuum ene waawi dillinde hay mawɗo leydi o. Kadi ɓe innu ɗen dow ɓee hono mum en nana Fuuta, Ɓunndu, Fuladu, Ferlo e Ñooro di Rip (Siin e Saalum).

Ko goonga seernaaɓe men, ene teddi umminde he nootoyaade batuuji haysinno alaa ko leñol ngol jaranaani ɓe, kono so ɓe teddiniraama kadi ɓe pamminaa-ma fayndaare nde, e ɓe mbaawi lomtinde ɓiyɓe walla almuuɓe, sabu hoto en njejjit ene jeyaa e ɓeen almuuɓe, jaayndiyankooɓe, porofesoor en jaaɓihaaɗtirdi e hujjiyankooɓe (avocat) tawa kala ko leñol ngol nanondiri so ngartirii e maɓɓe ma ɓe mballu e daranaade ɗum. Ko noon hay dawriyankooɓe men, so teddiniraama ene mbaawi addude ballal les haysinno cuusaa feññikinaade.

Dental Fulɓe Senegaal waawi wonde tan ko he renndinde doole men (unir nos forces) ɗuum firtaani maa ngonen fedde wootere gardiiɗo gooto, firti ko maa dente doolnuɗe ɗee nanngondira, ballondira e kala ko woni nafoore huuɓtodinnde leñol ngol. Sabu leñol mawngol, jaajngol hono no Fulɓe Senegaal ni, sariiɓe he nder wertaango leydi Senegaal fof, waɗde ɗum en he tamannde wootere wonaa ko aaɓnoto. Kono eɗen mbaawi wonde leñol kaaldowol, diisnondiroowol e koye men, renndooɓe peeje, ɓamdooɓe konngol. Tawa renndo kala (fedde pinal walla dental diine) ene heddii he ndimaagu mum, ene woni he ko ummini ɗum ko. Kono so renndude feere yontii tawa eɗen mbaawi noddondirde njeewtiden, ndiisnondiren tawa gooto kala ene hurmii goɗɗo o; gooto kala, e no semmbe mum e martaba mum waawi fotde kala ene anndi kanum tan waawaa wonde leñol. So haaldude e fewjidde yontii, dental kala, e fedde kala ene jogii jojjannde noddeede e heɗeede.

Hol ko foti wonde darnde Fedde Ɓamtoore Pulaar- ARP/TP e mahde ngaal dental Fulɓe?

Hayso tawii pelle Fulɓe ene keewi hannde he nder Senegaal ne, ko Fedde Ɓamtoore Pulaar Senegaal woni fedde Fulɓe Senegaalnaaɓe fof, sabu ko kayre tan meeɗi dañde cate e peŋɗe he nder wertaango leydi Senegaal hee fof. Hayso tawii ɗuum hannde nattii ne, oon martaba nana ɗoon heddii. Waɗde Fedde Ɓamtoore Pulaar ene foti huwtoraade oon fartaŋŋe ngam mahtaade hoore mum he jaɓɓal kesal. Wonaa yo nde uddit cate e peŋɗe he nder leydi he kala, haysinno nii so ɗuum waɗaama ko huunde moyyere, kono ko yoo kuccam mayre won renndinde semmbeeji guurɗi Fulɓe ɗii kala, ɗuum woni hilifaaɓe men diine e dente mum en; annduɓe men tuubakiri, dawriyankooɓe men e pelle men pine, aada, e fanniyankeeje. Ɓe maha koolondiral, diisnondiral, gollondiral e ɓamdude peeje he kala ko toɗɗii leñol ngol, tawa gooto heen kala ene heddii he ndimaagu mum.

Kadi kala haaju ene jogii hollitteeɓe ɗum e noddeteeɓe heen. So neɗɗo meereejo finii tan naatii he nder layti renndo ƴattiima leñol Fulɓe, yoo sukaaɓe nele ƴattoo ɗum, So jaayndiyanke walla jaaynde finii wiy ene aybina Fulɓe yoo jaayndiyankooɓe Fulɓe e annduɓe men tuubakiri mbinndu njaaboo, tawa ene mbaawi fennude walla suutude oon ayiiba lomtina ɗoon teddungal.

So laamu eɓɓi feere waawnde jibinande leñol Fulɓe walla ɗemngal Pulaar ustaare, ko yoo Fedde Ɓamtaare Pulaar yaɓɓu koyɗe mum yettoo mawɓe men e hilifaaɓe men diine e aada, jeertina ɗum en, finndina ɗum en he ko ndeen eɓɓaanda waawi jibinande leñol ngol, diisnondira e pelle Fulɓe goɗɗe ɗee e peeje, tawa kala ko waɗaa heen janngo koko ɓamdaa. Walla haysinno gooto kala haalirii bannge mum ne wonata haala luurduka nde tawnoo koko yeewtidaa ene faamondira.

Ndeke noon Fulɓe Senegaal wonaa pelle walla dente ŋakkiri en, ŋakkira ɗen ko kaaldigal hakkunde dente men e pelle men, e renndude peeje e dawro he kala ko toɗɗii leñol ngol he kuuɓal.

2 comments

Addu Yiyannde ma

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.