Binndi Pulaar

Qur’aan e ɗemngal Pulaar. Eɗen teskoo e oo tuma, gannde keewɗe nana mbinndee e ɗemngal Pulaar, caggal nde Fulɓe pelliti hankadi faamde Pulaar ko ɗemngal baawngal anndireede e anndinireede. Ko ɓooyaani koo deftere Allah nde, Al-Quraan teddunde nde firaama e pulaar e ballal Laamiiɗo Ƴoola, hayso ni eɗen nganndi wona kayre adii wonde Quraan e pulaar, sabu Dr. Umar Bah mo Dabbe (Fuuta Tooro) timminiino firo mum haa muula to edition L’Harmattan gila 1982

Kono ko woni heen kesum ko seernaaɓe Fulɓe e howhowɓe diine jaɓde gollal ngal waaɗe e Fulfulde kadi tawa ko kamɓe ngardii ɗum. Haysinno tinndinooje diine Islaam keewɗe mbinndanoo ma he Pulaar tawa ko he alkule ajami ne, heewno wonde tan ko e mbydi jime (beyti), kono winndude defte ganndal tawa ko e pulaar haysinno won etinooɓe ne annduɓe woɗɓe Fulɓe paddiima ɗum en haa ɓuri teeŋtude noon e wiyde ene winnda firo Quraan. Duko hakkunde Sayku Umar Taal e Ceerno Sammba Mommbeya mo Fuuta Jalon ene seedo ɗum.

Firo Quraan e ɗemɗe ɗe ngonaa Arab ko toɓɓere nde annduɓe Islaam ndukata e mugila e duuɓi teemedde limtinɗe haaɗaani e Fulɓe tan.

Mbele so pullo yahii to Ceerno Arabe mo annduɓe diine njaɓi ganndal mum ceedti faamde ɗum Qur’aan,walla Duɗal Jaaɓihaaɗtirde Islaam (yeru Azhar) oon ceerno walla ngaal duɗal jannginiimo Qur’aan e gannde Islaam tawa ko e ɗemngal Arab haa rokkimo seedenfaagu wonnde o waawi kadi o faami, so o arti o firii e ɗemngal makko Pulaar Qur’aam mo o janngi o e no o faamiri ɗum ni, ene sella ko o firi ko wiyee Qur’aan? Foti ko e binndol walla ko e wowlaandu? Jaabowol keeweendi e seernaaɓe Islaam, e ngal laaɓndal,ko alaa. E ɗum waawi wiyeede firo maana Quraan kono wonaa Quraan kadi ñaawooje Qur’aan (ko wayno hurum mayre, walla wiyeede so neɗɗo janngii heen hayso ko harfeere ene winndanee baraaji walla ko Allah sappi hay gooto waawa ñemtinde e Quraan hay simoore ɓurnde famɗunde ) mbaawa toɗɗaade ngaal gollal.

Yoga e dalilaaji ɗi ɓe ndokki ko wiyde (1) Quraan ko konngol Allah ngol O wahyii nelaaɗo makko Muhammad te firo ko konngol neɗɗo(2) Allah haali e Quraan kanum e hoore mum wonnde Qur’aan ko e ɗemngal Arab jippinaa (ƴeew Simoore: Fussilat (41:3) e Simoore Shu’ra’ (26:193-95), (3) Qur’aan ko haawniide (Mu’jiza) mo Allah waɗani nelaaɗo mum Muhammad. Kala nelaaɗo, Allah rokkii ɗum haawniinde tawa ko e huunde nde yonta makko ɓurnoo ƴellitaade e mum kadi ɓuri waawde wasoraade. Muhammadu kanum hawri ko e Arabeeɓe ko ñeeñɗirnooɓe haala kadi ko daɗnooɓe e jime (poetry/poesie). Ko ɗum waɗi nde Allah jippini e maɓɓe Qur’aan belɗo cañiiɗo taw ko e ɗemngal Arab sappiiɓe yoɓe ñemtin heen hayso cimooje sappo haa O arti e wootere kono hay gooto e maɓɓe waawaani ñemtinde Qur’aan;(4) kelme Arab hono no kala ɗemngal ni, ene mbaawi jogaade maanaaji keewɗi te so a egginii kelme ɗe e ɗemngal goɗngal (jananiiwal) a waawataa dañde helmere wootere nde ene sooma denndaangal maanaaji gonɗi e helmere Arab nde. Ndeke noon, hayso a firii maa wood e maanaaji he ko ngoppuɗa. Ɗuum noon wonata ko gollal ngal timmaani.

Mbele wiyde Firo wonna Qur’aan e wiyde Qur’aan Firetaake ko gootum?

So tawii ko goonga ko ɗum toɓɓe ɗiɗi ceertuɗe ko njoofotoo. Wiyde firo wonaa Qur’aan joofi tan ko, Qur’aan ko deftere wootere nde hay gooto waawa ñemtinde foti oon tigi winndata ko e Arabeere walla ko e ɗemngal jananiiwal. Hay gooto waawa addidde e nder gollal gootal ndenndaangal geɗe ɗe Qur’aan renndini ɗe, gila e wonde nde deftere haaldoore e kala jamaanu, yuɓɓude cañu kelme mayre haa welde nde baaruuji ha nde daɗtii kala ko Arabeeɓe mbaawnoo e jime.Hay mo nanataa Arabeere so heɗiima Qur’aan ene janngee ene waawi naatde e nder mum haa ɓernde mum fof hecciɗa, gite mum mberloo gonɗi sabu kulol Allah. Ɗuum mbiyɗen ko haawniinde(mu’jiza) nde Allah waɗi e deftere mum sakkitiinde jippaade e dow leydi. Hay gooto waawa ñemtinde ɗum. Ndeke e sifaa daɓɓo, Qur’aan ko haala Allah hono no o wahyorinoo nelaaɗo makko e ɗemngal mum Arab renndinaa e deftere wootere (Al-Mushaf) he ɗemngal Arab.

So tawii koko wiyetee firo walla facciro ko (sabu ɗo joofii ko gootum),ɗuum joofii ko gollal neɗɗo jiɗɗo famminde maana Qur’aan fawaade e no o faamiri ɗum ni. Tawa ko tuugnaade e njannginaaji mawɓe yawtuɓe, sunna, asbaabun-nuzuul e paamgol makko tigirigi ɗemngal Arab, gila e doosɗe maggal haa e coñce maɓɓe ɓooyma. Foti ko joom mum ko pacciroowo (tafsiroowo) e ɗemngal Arab walla o firata ko e ɗemngal jananiiwal, ko wayno Pulaar,Wolof walla Soninkoore ni, fof ko gootum,tesketee heen tan ko gollal neɗɗo. Gollal neɗɗo noon waɗat ŋakkeende tan, waawa wayde no gollal Allah ni sabu neɗɗo, kala ko o yaaji ganndal ne, ittataa ganndal makko ene jogi keerol, Allah noon ko mum alaa ɗo haaɗi. Kono laawol goɗngol alaa no deftere Allah nde ene faamoroo so wonaa e firooji e faccirooji yimɓe. Etoɗen faamde heen hakke ko mbaawɗen, mbele ma en ndany no ndewireɗen Allah. E Simoore Muzammil, Allah wiy en: “Njanngee ko ene newonoo on ummoraade e mayre (Qur’aan).Kadi ñiiɓne Njuulu,totton asakal, ñamlon Allah ñamaale moƴƴe. Kala ko ngardinanɗon koye mon e moƴƴere ma on taw ɗum ɗo Allah ɗo..”(Qur’aan 73:20). Ndeke noon ko Allah wiy, en mbawa gaynidde deftere makko nde, kono kadi ko kanko yamiri en yoo en mbaɗ heen hakke baawɗe men.

Qur’aan ɓamii fireede Gila e Garwanɗe Islam.

Muhammad (Yoo Allah juul e makko hisnamo) ko nelaaɗo Allah fayde e kala yimɓe. Faltaaki hay lenyol gootol walla ɗemngal gootal. E simoore Maa’ida Allah wiy mo: “E hey ma Nelaaɗo, yettin ko jippinaa e ma ummoraade e joome (Jooma ma On), so a waɗaani, a yettinaani nelal Makko…” (Qur’aan 5:67).

Ko ɗuum saabi, caggal nde Nelaaɗo honi makka, o winndi ɓataakeeji fayde laamuuji taarinooɗi ɗoon ɗi fof, o waddi heen nelaaɓe yoo njah njettinoya toon noddaandu Islaam. Ene jeyaa e ɗiin laamuji ko wayno Faaris( Persian Empire), Ruum (Byzantine Empire) e Habasha (Ethiopia). Ɗeeɗoo leyɗeele fof eɗen nganndi ngonaa kaalooje Arab.So a addi e mum nelal alaa-e-sago piranaa ɗum en haa mbaawa faamde.

Muhammad Hamidullah e ngardiindi firo mum Qur’aan e ɗemngal Frayse ene jaŋtoo, tuugnaade e daartiyanke Islaam gooto biyeteedɗo Sarakhsi, wonnde won Faarisnaaɓe ñaaginoo-ma Salmaan al-Faarsi yoo firan ɗum en huunde e Qur’aan hade ɗemɗe mum en woowde Arabeere, nde o sakkitii yamiroore Nelaaɗo, oon yamirimo o firaniɓe Simoore Faatiha. Eɗen tesko hayso Islaam honi leydi Faaris ko caggal Muhammad ne, konu Faaris e Guweneer mum ene wonno e leydi Yemen e saanga Nelaaɗo (Yoo Allah juul e makko hisnamo).

Ko waawi hen wonde fof, eɗen nganndi sahabaaɓe Nelaaɗo (Yoo weluya Allah won e mum en,) leeltinaaki e sarde Islaam hay seeɗe caggal maayde makko. Arii e Hadiis, Nelaaɗo (Yoo Allah juul e makko hisnamo) wiyii: “yettinan am hayso ko aaye gooto (mo nanɗaa ummaade e am).” Tuugnaade e ɗum, juuɓe, gila e yonta garwaniijo o paami heen ko, sarde noddaandu Islaam ko huunde waɗɗiinde (waajib) e kala juulɗo. Ko ɗuum waɗiɓe ɗannaade fayde e leyɗeele goɗɗuɗe e leƴƴi ceertuɗi ngam noddude ɗum en e Islaam.

Hol ko Addi Duko Firo Qur’aan?

Caggal ko yeewtaa dow ko ma neɗɗo laaɓndo hol ko addi duko so tawii Qur’aan ene firee gila e yontaaji garwanɗi Islaam kadi ene jokki ,meeɗaani dartaade? Sababuuji keewɗi nana heen, kono ma en ndokku heen yeruuji seeɗe ngam haa mbaawen raɓɓikinaade.

1. Hay haame, kono ko goonga mo suuɗaaki wonnde caggal Halifaaɓe nayo lomtiiɓe nelaaɗo (Khulafaa-ur-Raashiduun) ɓe, ko rewi heen ko, ko ɓuri heen heewde ko laamoriiɓe e innde Islaam kono ngonaa laamaniiɓe Islaam. Haajuuji mum en ko yaajnude laamanteeri mum en e hoonaade e dow leƴƴi keddiiɗi kono wonaa sarde diine Islaam. Ɓeen laamɓe ceeraani e huwtoraade annduɓe ɓe nuunɗaani ene mbinndanaɓe kala ko hawri e yiɗdeeji maɓɓe haa ɓe ndaña no ɓe kujjinorii baɗe maɓɓe, ɗe ko ɓuri heen heewde, ngonaa ko hawri tinndinooje Islaam. Oon yonta ko winndaa heen e diine tawa wonaa ko hawri e sunna walla tinndinooje Islaam ene heewi.Yoga defte ɗe tawataa ene mawnina Arabaagal ene puuyna pine goɗɗe walla ene mbiya so neɗɗo duwaaki e Arabeere jaabetaake walla ko Arab woni ɗemngal aljanna ko e ɗii yontaaji mbinnda. Ɗee jiyanɗe noon mbiyɗen, piyndiraani hay-huunde e diine Allah o kanum e tinndiooje Islaam. Sabu Allah wiy Nelaaɗo mum (Yoo Allah juul e makko hisnamo,) e nder Qur’aan: “ So tawii maccuɗo am laaɓndima Mi, wiyɗum ko Mi ɓadiiɗo jaabotooɗo duwaaw kala duwotooɗo.” Kadi eɗen nganndi Allah aadori wiyde e Qur’aan ko o wahyiima annabaaɓe ko annabi Muusa gooto o wiy e nder deftere makko teddunde nde o haaldii e mum. Te eɗen nganndi Muusa (Yoo kisal Allah won e mum) wonaa Arabe. Ndeke en njii, ɓeeɗoo haaju mum en wona diine kono koongu e leñam-leñamaagu.

2. Fedde ɗimmere nde ko annduɓe juulɓe nuunɗuɓe tawa soklini ɗum en ko kisal deftere Allah nde e ngootaagu juulɓe. Ɓeen kuli-huli mum en pawii ko e wonnde, addani defte annabaaɓe yawtuɓe ɓee majjude walla jilɓude ko fireede ɗe e ɗemɗe goɗɗe e woppeede ɗemɗe ɗe ɗeen defte njippinanoo e mum ɗee maaya. Eɗen nganndi ɗemngal Hibru, ngal annabaaɓe Israa’iil adanɓe ɓee kaalatnoongal ko maaynoongal haa laaɓi ko saayonista (Zionist) en ɓe nguurtini ngal. Kono taw ngal nattii haaleede e nder Yahuud-en ko ene ɓura duuɓi ujunnaaje ɗiɗi. Ko seerenɓe maɓɓe (Rabbi walla Rabaay en), tan kuwtortonoo ngal e nder njuuluuji maɓɓe. Ko ɗum waɗi e ɓe noddiratnoo ngal “Lahson ha-Kodesh” (Ɗemngal Hurumeewal). Ko hono noon ɗemngal maɓɓe Armaayik, ngal ɓe kaalatnoo e saanga annabi ‘Isaa ngal ne, woppa maayi caggal nde Linjiil firaa e Latin,e Gerek kanum en e ɗemɗe goɗɗe. Mbele juulɓe ne so ngoppaama, gooto e mum en fof firii Qur’aan e ɗemngal mum so ɓooyi njeebotaako Qur’aan njondinoo tan e ko woni e ɗemɗe mum en ko? Kono eɗen mbiya ɓe kamɓe fof e jogaade kul-huli gooŋɗuɗi e anniyaaji tedduɗi ne, yoo hoolaare maɓɓe sellu. Allah ko podanɗo deftere mum wuurde e hisde haa bada, saanga nde o wiy nelaaɗo makko e simoore Hijr “Ko Minen njppini jaŋtawol(Qur’aan) ko Minen ndeenata ɗum.” (Qur’aan 15:9).

3. Heen sabaabu goɗɗo kadi ko yiɗnoode ruuɗaade peeje anyɓe. Eɗen nganndi gila e garwanɗe Islaam, Nasraanyankooɓe e Yahuud-en salinooɓe Islaam ceeraano e daaraade lang ene kaɓoo ɗum. Ene jeyanoo e peeje maɓɓe firde Qur’aan e firngooji ɗi nuunɗaani ngam yiɗde jiiɓde hakkillaaji yimɓe e woɗɗitinde ɗum en Islaam.Mingan mo Manchester ene Habra e deftere mum Ancient Syriac Translation of the Kuran wonnde Qur’aan firaama e ɗemngal Siryaak gila e yonta Hajjaaj ibn Yuusuf, e saanga laamu Abdul Malik. Robertus Ketenensis firi Qur’aan e ɗemngal Latin e hltaande 1143. Seeraani ngila ndeen haa jooni Orientalist en ene pira Qur’aan gila e Latin haa e ɗemɗe Europ ɓurɗe huwtoreede joni ɗe, ko wayno Farayse, Engele, Almaare, e Italiyeere,ekn…

Huunde e Firooji Qur’aan Ganndaaɗi e Daartol (Taarikh)

Hono no mbiynoɗen dow too ni, Qur’aan firaama gila e garwanɗe Islaam kadi ene jokki gila ndeen meeɗani dartaade. Muhammad Hamidullah ene wiya e ngardiindi firo mum Qur’aan e ɗemngal Farayse, wonnde ganndo gooto biyeteeɗo Buzurg ibn Shahrriyaar jaŋtiima e deftere mum firo Qur’aan timmungo (kaamiilu o fof) waɗaama e ɗemngal Sindhi gila e hitaande 270 Caggal Hijra (Fergo Nelaaɗo). E saanga Muusa ibn Nuh, gooto e laamɓe Samaanidyankeeɓe, goomu ngootu annduɓe tafanooma ngam yoo pir Qur’aan e ɗemngal Farsi kanum e ɗemngal Turki. Nguun goomu, e hitaande 345 C.H, firii Qur’aan e ɗemngal Farsi kadi ɓe mbaddori heen firo-raɓɓikiniingo Tafsiir at-Tabari. Ndeen deftere,Tarjumeh Tafsir-e Tabarii, ene yiytee haa jooni e nder defterɗi.

Center for Translation of the Holy Qur’aan, ko waalde nde pelle-balle (awqaaf) Iranaaje tafi e ballondiral Jaagorgal Iran Kalfinaangal Pinal e Islaam, ngam roɓindaade ko gollaa e firooji Qur’aan. Ɓe kabrii, tuggude e jibineede maɓɓe 1994 fayde jooni, ɓe ndoɓindii-ma fotde 4,306 tummbitere firooji e faccirooji Qur’aan, tawa gooli ɗum en ko 977 firooɓe e 101 ɗemngal.

E hitaande 1776 Shah Rafi’uddiin firi Qur’aan timmuɗo e ɗemngal Urdu (kaalateengal e India e Pakistan), caggal ɗuum Shah Abdul Qadir kanum ne timmini firo mum Qur’aan e ɗemngal Urdu e hitaande 1790. Ene qiime hannde hakke 70 firo e faccirooji (Tafsiir) Qur’aan ene woodi e ɗemngal Urdu.

Galle Laamiɗo Fahad Ngam Muulngo Qur’aan (مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف ),

tuggude e nde sosaa 1982 fayde jooni, o muulii firooji 55 Qur’aan e 39 ɗemngal. Ene jeyaa e ɗeen ɗemɗe, ɗemɗe Afriknaaje keewɗe ko wayno Pulaar/Fulfulde, Hawsa, Yoruba, Siwahili, ekn..

Ɗiiɗo yeruuji seeɗe ene yona e famminde en wonnde, firo Qur’aan hayso won nde wonnoo duko ne, hannde kam yiyannde ɓurnde jaalaade ko wonnde tana alaa heen. Walla boom ni mbiyen ko huunde waɗɗiinde e dow annduɓe juulɓe, hono no Arabi Sawdiya jogitorii ɗum hannde ni. Mbiyen tan Fulɓe natti jogaade hujja caggal nde laamu jogiingu kalifaandi Harmayni Sharifani (Makkah e Madiina) ngu daranii firde Qur’aan e nder ɗemɗe jananiyankooje.

Firooji Quraan he Pulaar

---

Si oon tigi yiɗii heɓude defte Al-Qur’aan piraaɗe he ɗemngal Pulaar/Fulfulde Yo o yahu ɗo:
LE Coran Francais Peul par Dr. OUmar Ba   Qur’aan he Pulaar Fuuta TooroQur’aaneere Teddunde nde Maniniraande E Haala Fulfulde Galle Laamiɗo Fahad Ngam Muulngo Qur’aan:  Pulaar/Fulfulde Adamaawa Ndee ko dokkal alaa coggu, a awtoto pdf.Al-Qur’aanaare Teddune Nden Pular Fuuta Jalon,  Jokkondir e Sajoh Bah ka Facebook